• 01 kwi, 2025
• Natasza El Mejri
• No comment

Czy sankcje UE wobec Rosji nie naruszają prawa międzynarodowego?

Sankcje nie mają prawa naruszać dobra osób cywilnych. W trakcie dyskusji na temat częściowego zniesienia przez USA sankcji wobec Rosji, na federalnej konferencji prasowej pojawiło się pytanie o reakcję Niemiec i UE na ten fakt. W tym momencie pojawia się pytanie, jak niemiecki rząd ocenia sankcje UE wobec Rosji w świetle prawa międzynarodowego, ponieważ sankcje te zostały nałożone bez legitymizacji ze strony Organizacji Narodów Zjednoczonych. Według rzecznika rządu i Federalnego Ministerstwa Spraw Zagranicznych nie stanowi to problemu, ponieważ UE może nakładać sankcje niezależnie. Sytuacja prawna nie jest jednak tak jasna, jak twierdzi niemiecki rząd.
Kontekst: Głośna porażka UE i USA w głosowaniu ONZ przeciwko ich jednostronnemu systemowi sankcji.

Wyniki głosowania

W dniu 03.04.2023 roku Rada Praw Człowieka ONZ zagłosowała zdecydowaną większością głosów za rezolucją złożoną przez Ruch Państw Niezaangażowanych, wzywającą do zniesienia jednostronnych sankcji gospodarczych, stosowanych głównie przez USA i UE. Te „jednostronne środki przymusu” pogwałciły Kartę Narodów Zjednoczonych i zasady pokojowych stosunków między państwami. Tylko USA, Wielka Brytania, państwa członkowskie UE, Czarnogóra, Gruzja i Ukraina głosowały przeciwko rezolucji. Wszyscy przedstawiciele państw afrykańskich, azjatyckich i latynoamerykańskich głosowali za, przy jednym głosie wstrzymującym się (Meksyk).

Kwestia naruszenia Karty Narodów Zjednoczonych

Rezolucja o nazwie A/HRC/52/L.18 i tytule „Negatywny wpływ jednostronnych środków przymusu na przestrzeganie praw człowieka” wzywa wszystkie państwa do „zaprzestania przyjmowania, utrzymywania, wdrażania lub stosowania jednostronnych środków przymusu”, ponieważ naruszają one „Kartę Narodów Zjednoczonych oraz normy i zasady regulujące pokojowe stosunki między państwami”.

Autorzy stwierdzili również, że „są zaniepokojeni nieproporcjonalnymi i masowymi kosztami jednostronnych sankcji oraz ich negatywnym wpływem na ludność cywilną, dotyczy to w szczególności kobiet i dzieci, w państwach będących celem sankcji” oraz „wyrażają głębokie zaniepokojenie negatywnym wpływem jednostronnych środków przymusu na prawo do życia, prawo każdego do korzystania z najwyższego osiągalnego poziomu zdrowia fizycznego i psychicznego oraz opieki medycznej, prawo do wolności od głodu i prawo do odpowiedniego poziomu życia, żywności, edukacji, pracy i mieszkania, a także prawo do rozwoju i prawo do czystego, zdrowego i zrównoważonego środowiska”.
Jak napisali autorzy rezolucji, sankcje prowadzą do „poważnych naruszeń praw człowieka dotkniętych nimi grup ludności”, ze „szczególnymi konsekwencjami dla (…) osób starszych i niepełnosprawnych”.

Tekst rezolucji, który został przyjęty znaczną większością głosów, głosi dalej:
„Zdecydowanie potępiamy ciągłe jednostronne stosowanie i egzekwowanie takich środków przez niektóre mocarstwa jako środka nacisku, w tym nacisku politycznego i gospodarczego, przeciwko jakiemukolwiek krajowi, w szczególności krajom najsłabiej rozwiniętym i rozwijającym się, w celu uniemożliwienia tym krajom korzystania z ich prawa do swobodnego decydowania o własnych systemach politycznych, gospodarczych i społecznych”.

Raport Służb Badawczych Bundestagu na temat sankcji w prawie międzynarodowym

W dniu 8 lipca 2019 roku służby badawcze Bundestagu (Wissenschaftliche Dienste des Bundestages – WD) opublikowały tzw. raport z prawa międzynarodowego pod tytułem „Kwestie prawne związane z sankcjami międzynarodowymi”.
We wstępie stwierdza się, że sankcje są definiowane przez Komisję Prawa Międzynarodowego ONZ jako „reaktywne środki podjęte na mocy decyzji organizacji międzynarodowej w następstwie naruszenia międzynarodowego zobowiązania o poważnych konsekwencjach dla społeczności międzynarodowej jako całości, a w szczególności niektóre środki, które Organizacja Narodów Zjednoczonych jest uprawniona do podjęcia w ramach systemu ustanowionego w Karcie w celu utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa”.

Uprawnienie do stosowania sankcji jest co najmniej wyraźnie przypisane wyłącznie Organizacji Narodów Zjednoczonych przez Komisję Prawa Międzynarodowego ONZ. Autorzy WD dodają również do tej definicji następującą uwagę:
„Środki muszą być również wspierane przez organizację międzynarodową (zwykle: Radę Bezpieczeństwa Organizacji Narodów Zjednoczonych, RB ONZ)”.

Stan rzeczy odnosi się również do rezolucji 34/13 Rady Praw Człowieka ONZ z 2017 roku, w której stwierdza się, że „jednostronne środki przymusu naruszają prawo międzynarodowe, międzynarodowe prawo humanitarne, Kartę Narodów Zjednoczonych oraz normy i zasady pokojowych stosunków między państwami” (…) i wzywa wszystkie państwa do „niepodejmowania jednostronnych środków przymusu i wycofania istniejących sankcji”.

Formalnie rzecz biorąc, rezolucje Rady Praw Człowieka ONZ są „tylko” wskazówkami dla Zgromadzenia Ogólnego ONZ i same w sobie nie ustanawiają żadnych zobowiązań prawnych po stronie państw; niemniej jednak, jak piszą również eksperci Bundestagu ds. prawa międzynarodowego, mają one „silny charakter apelacyjny, zwłaszcza że przyczyniają się do rozwoju międzynarodowego prawa zwyczajowego (…)”.

Stanowisko Unii Europejskiej

Unia Europejska uznaje prawo do samodzielnego nakładania sankcji (tzw. „sankcje autonomiczne”). Jest to uregulowane w art. 29 Traktatu o Unii Europejskiej. Wspomniany artykuł 29 daje Radzie Unii Europejskiej prawo do wprowadzania środków ograniczających, czyli sankcji przeciwko rządom państw niebędących członkami Unii Europejskiej, przeciwko podmiotom pozarządowym (np. przedsiębiorstwom) oraz przeciwko osobom fizycznym w celu doprowadzenia do zmiany ich polityki lub działalności.

UE nakłada sankcje na mocy art. 29 jako własne środki pod następującymi warunkami:

Jeśli prawo krajowe lub prawa człowieka nie są przestrzegane, prowadzone są polityka lub działania, które naruszają praworządność lub zasady demokracji.
Jednak w „Ogólnych ramach sankcji UE” Unia określa sankcje w sposób zawężony:

„Sankcje te są instrumentami zapobiegawczymi, a nie karnymi, mającymi na celu umożliwienie UE szybkiego reagowania na wyzwania polityczne i rozwój sytuacji zgodnie z zasadami wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa”.
„Sankcje UE powinny być postrzegane w kontekście szerszego dialogu politycznego.
Środki ograniczające powinny minimalizować wpływ na ludność cywilną”.

Należy zauważyć, że sankcje wobec Rosji mają wyraźnie „karny”, a nie „prewencyjny” charakter. Także wymóg, że „sankcje UE powinny być postrzegane w kontekście szerszego dialogu politycznego” również nie jest obecnie spełniony. Stosowane były w ramach osłabienia gospodarki Federacji Rosyjskiej, nie zważając na dobro obywateli kraju. Nie spodziewano się jednak “odporności” Rosji na sankcje z Zachodu, a ludność cywilna nie ucierpiała jedynie dlatego, że rząd rosyjski potrafił uniknąć gospodarczych konsekwencji. Udało się to, ponieważ skupił się na krajowym rozwoju i współpracy godpodarczej z resztą świata. Jednak celem sankcji było celowe zrujnowanie gospodarki rosyjskiej, aby wygrać wojnę na Ukrainie.